Hiệu quả chi phí là gì? Các nghiên cứu khoa học về Hiệu quả chi phí

Giới thiệu về hiệu quả chi phí

Hiệu quả chi phí (Cost-effectiveness) là một khái niệm trọng yếu trong lĩnh vực kinh tế học ứng dụng và ra quyết định chính sách. Nó thể hiện khả năng đạt được một kết quả cụ thể với chi phí thấp nhất có thể, hoặc tối đa hóa kết quả với một mức ngân sách cố định. Hiệu quả chi phí thường không đơn thuần là mối quan hệ giữa “giá rẻ” và “tốt”, mà là sự cân bằng hợp lý giữa chi phí đầu tư và kết quả thực tế có thể đo lường.

Khái niệm này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nguồn lực khan hiếm. Khi các nhà quản lý, chính phủ hoặc tổ chức cần lựa chọn giữa nhiều phương án can thiệp khác nhau – như đầu tư vào hệ thống y tế, giáo dục, năng lượng tái tạo – thì phân tích hiệu quả chi phí trở thành công cụ quyết định. Nó giúp ưu tiên các phương án mang lại lợi ích lớn nhất tương ứng với từng đơn vị chi phí.

Một phương pháp đánh giá hiệu quả chi phí phổ biến là sử dụng tỷ lệ chi phí-hiệu quả (Cost-Effectiveness Ratio, CER), cho phép xác định mức chi phí cần thiết để đạt được một đơn vị kết quả. Ví dụ trong y tế, CER có thể là số tiền phải chi để có thêm một năm sống khỏe mạnh.

Phân biệt hiệu quả chi phí và hiệu quả kinh tế

Dù có liên quan, hiệu quả chi phí (cost-effectiveness) không đồng nghĩa với hiệu quả kinh tế (economic efficiency). Hiệu quả kinh tế mang tính khái quát hơn, phản ánh mức độ tối ưu trong phân bổ nguồn lực để tối đa hóa lợi ích tổng thể cho xã hội. Trong khi đó, hiệu quả chi phí tập trung vào việc đạt được một mục tiêu đã định sẵn với chi phí thấp nhất có thể.

Sự khác biệt có thể được minh họa rõ ràng qua bảng sau:

Tiêu chí	Hiệu quả chi phí	Hiệu quả kinh tế
Mục tiêu	Đạt được kết quả cụ thể với chi phí tối ưu	Tối đa hóa lợi ích ròng toàn hệ thống
Thước đo	Chi phí trên mỗi đơn vị kết quả	Lợi ích trừ chi phí (Net Benefit)
Quy đổi kết quả ra tiền?	Không nhất thiết	Có
Phạm vi áp dụng	Các chương trình có mục tiêu cụ thể	Toàn bộ nền kinh tế hoặc hệ thống

Ví dụ, nếu một chương trình tiêm chủng giúp giảm 10.000 ca bệnh với chi phí 2 triệu USD, thì chương trình này có thể rất hiệu quả về chi phí. Tuy nhiên, nếu cùng số tiền đó có thể dùng để xây dựng hệ thống nước sạch giúp phòng bệnh tốt hơn, thì lựa chọn kia có thể hiệu quả kinh tế hơn.

Phương pháp đánh giá hiệu quả chi phí

Phương pháp phổ biến nhất là phân tích hiệu quả chi phí (CEA - Cost-Effectiveness Analysis). Đây là một kỹ thuật định lượng giúp đánh giá và so sánh hai hoặc nhiều can thiệp có kết quả tương tự nhau nhưng chi phí khác nhau. Kết quả phân tích giúp xác định phương án nào đạt được mục tiêu với chi phí ít nhất.

Công thức phổ biến nhất được sử dụng là:

$CER = \frac{C_1 - C_0}{E_1 - E_0}$

Trong đó:

• $C_1$: Chi phí của phương án mới
• $C_0$: Chi phí của phương án hiện tại hoặc đối chứng
• $E_1$: Hiệu quả (kết quả đầu ra) của phương án mới
• $E_0$: Hiệu quả của phương án hiện tại

Chỉ số này được gọi là tỷ lệ chi phí-hiệu quả tăng thêm (Incremental Cost-Effectiveness Ratio, ICER) khi so sánh hai phương án. Nó giúp xác định chi phí bổ sung cần bỏ ra để đạt được thêm một đơn vị hiệu quả.

Ứng dụng trong lĩnh vực y tế

Y tế là lĩnh vực điển hình áp dụng mạnh mẽ các công cụ đánh giá hiệu quả chi phí. Các quyết định về phân bổ ngân sách cho thuốc, thiết bị y tế, hoặc chương trình phòng chống bệnh đều dựa trên các phân tích CEA. Việc đầu tư vào một loại thuốc mới, ví dụ, phải chứng minh rằng thuốc đó đem lại lợi ích sức khỏe lớn hơn với mức chi phí hợp lý hơn so với các phương pháp điều trị hiện có.

Hai chỉ số thường dùng là:

• QALY (Quality-Adjusted Life Year): Đơn vị đo lường kết hợp giữa thời gian sống và chất lượng cuộc sống. Một QALY = 1 năm sống trong tình trạng sức khỏe hoàn hảo.
• DALY (Disability-Adjusted Life Year): Đơn vị đo tổn thất sức khỏe do bệnh tật hoặc tử vong sớm, phổ biến trong đánh giá các chương trình y tế cộng đồng.

Ví dụ, nếu một loại thuốc kéo dài tuổi thọ bệnh nhân thêm 2 năm với chất lượng sống đạt 0.8, thì thuốc đó mang lại 1.6 QALY. Nếu chi phí để đạt được 1.6 QALY là 16.000 USD, thì chi phí cho mỗi QALY là 10.000 USD.

Theo NICE (UK), một can thiệp được xem là hiệu quả chi phí nếu chi phí cho mỗi QALY nằm trong khoảng 20.000–30.000 bảng Anh. Tuy nhiên, các quốc gia có thể đặt ra ngưỡng riêng dựa trên GDP và khả năng chi trả của hệ thống y tế.

Ứng dụng trong chính sách công

Hiệu quả chi phí là một công cụ trung tâm trong phân tích chính sách công, giúp các nhà hoạch định lựa chọn phương án tối ưu trong điều kiện ngân sách hữu hạn. Các chương trình về giáo dục, môi trường, an sinh xã hội, giao thông, năng lượng… đều có thể được đánh giá thông qua phân tích hiệu quả chi phí.

Một ví dụ tiêu biểu là trong lĩnh vực môi trường. Khi chính phủ muốn đầu tư vào các biện pháp giảm phát thải khí nhà kính, họ có thể so sánh chi phí của từng phương án (ví dụ: năng lượng mặt trời, xe điện, thu hồi carbon…) với lượng CO₂ giảm được từ mỗi phương án đó. Phương án nào có chi phí trên mỗi tấn CO₂ thấp nhất sẽ được ưu tiên đầu tư.

Bảng minh họa dưới đây thể hiện so sánh hiệu quả chi phí giữa các chính sách giảm phát thải khí nhà kính:

Chính sách	Chi phí (USD/tấn CO2)	Lượng CO2 giảm (triệu tấn/năm)
Trợ giá xe điện	220	3.5
Phát triển điện gió	65	7.1
Thu hồi và lưu trữ carbon	140	5.2
Thay đổi hành vi người tiêu dùng	20	1.8

Qua bảng trên, có thể thấy các biện pháp như thay đổi hành vi hoặc phát triển điện gió có hiệu quả chi phí cao hơn so với trợ giá xe điện, vốn tốn kém hơn nhiều cho cùng một lượng phát thải giảm được.

Hiệu quả chi phí và phân tích chi phí - lợi ích

Phân tích hiệu quả chi phí (CEA) khác biệt căn bản với phân tích chi phí - lợi ích (CBA - Cost-Benefit Analysis). CBA quy đổi toàn bộ chi phí và lợi ích thành giá trị tiền tệ, từ đó tính toán lợi ích ròng để đưa ra quyết định. Trong khi đó, CEA giữ nguyên đơn vị kết quả (sức khỏe, giáo dục, khí thải...) và chỉ so sánh chi phí cho từng đơn vị kết quả.

So sánh:

• CEA: Dùng khi kết quả khó hoặc không thể quy đổi thành tiền (như năm sống tăng thêm, học sinh tốt nghiệp).
• CBA: Dùng khi có thể gán giá trị tiền tệ cho kết quả (như tăng doanh thu, giảm tai nạn giao thông).

Ví dụ, nếu một chương trình tiêm chủng giúp tiết kiệm 5 triệu USD chi phí điều trị bệnh, và chi phí triển khai chương trình là 3 triệu USD, thì lợi ích ròng trong phân tích CBA là 2 triệu USD. Trong khi đó, nếu chương trình này giúp tăng 10.000 QALY, thì phân tích CEA sẽ tính toán chi phí trên mỗi QALY là 300 USD.

Hạn chế của phương pháp hiệu quả chi phí

Mặc dù hữu ích, phân tích hiệu quả chi phí cũng có những điểm hạn chế đáng kể mà người sử dụng cần nhận thức rõ:

• Không phản ánh yếu tố đạo đức hoặc công bằng xã hội. Một phương án có thể hiệu quả về chi phí nhưng gây bất bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ.
• Kết quả phụ thuộc lớn vào cách đo lường hiệu quả và giả định đầu vào.
• Khó áp dụng khi mục tiêu chương trình là đa chiều hoặc trừu tượng (ví dụ: hạnh phúc, sự đoàn kết cộng đồng).

Ngoài ra, hiệu quả chi phí có thể bị hiểu sai thành "cắt giảm chi phí", dẫn đến các quyết định thiếu nhân văn như từ chối điều trị cho người già vì chi phí trên mỗi QALY cao hơn.

So sánh hiệu quả chi phí giữa các lựa chọn

Khi có nhiều phương án thay thế, ta cần dùng chỉ số hiệu quả chi phí tăng thêm – ICER (Incremental Cost-Effectiveness Ratio) để so sánh phương án mới với phương án hiện tại hoặc tốt nhất hiện có. Công thức:

$ICER = \frac{C_A - C_B}{E_A - E_B}$

Trong đó:

• $C_A, C_B$: Chi phí của phương án A và B
• $E_A, E_B$: Hiệu quả của phương án A và B

Nếu ICER thấp hơn một ngưỡng chấp nhận được (threshold), thì phương án mới được xem là đáng đầu tư.

Các ngưỡng đánh giá hiệu quả chi phí

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đề xuất sử dụng GDP bình quân đầu người làm cơ sở để xác định ngưỡng hiệu quả chi phí. Theo đó:

• Chi phí mỗi QALY < 1 × GDP/người: Rất hiệu quả
• 1–3 × GDP/người: Có thể chấp nhận
• > 3 × GDP/người: Không hiệu quả

Tuy nhiên, ngưỡng này chỉ mang tính tham khảo. Tại các nước phát triển như Anh, NICE áp dụng mức 20.000–30.000 bảng Anh/QALY. Tại Mỹ, mức phổ biến là 50.000–100.000 USD/QALY. Ở các nước thu nhập thấp và trung bình, ngưỡng có thể thấp hơn nhiều do khả năng chi trả hạn chế.

Do đó, cần linh hoạt trong việc xác định ngưỡng, kết hợp cả dữ liệu tài chính, ưu tiên chính sách và bối cảnh thực tế của từng quốc gia.

Kết luận

Hiệu quả chi phí là một chỉ số quan trọng trong đánh giá và ra quyết định dựa trên bằng chứng. Nó giúp tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực hữu hạn để đạt được mục tiêu rõ ràng, định lượng được. Tuy nhiên, nó không thể thay thế hoàn toàn các yếu tố giá trị xã hội, đạo đức và công bằng. Do đó, các nhà hoạch định cần sử dụng hiệu quả chi phí như một công cụ hỗ trợ, chứ không phải là yếu tố duy nhất quyết định.

Tài liệu tham khảo

1. Centers for Disease Control and Prevention. (2020). Cost Effectiveness Analysis.
2. World Health Organization. (2021). CHOICE: Cost-effectiveness thresholds.
3. National Institute for Health and Care Excellence (NICE). (2022). The appraisal of the evidence and structured decision making.
4. Drummond, M. F., et al. (2015). Methods for the Economic Evaluation of Health Care Programmes (4th ed.). Oxford University Press.
5. Neumann, P. J., et al. (2016). Cost-Effectiveness in Health and Medicine (2nd ed.). Oxford University Press.
6. Boardman, A. E., et al. (2018). Cost-Benefit Analysis: Concepts and Practice (5th ed.). Cambridge University Press.
7. Investopedia. (n.d.). Cost-Benefit Analysis.